1. GİRİŞ
Gelişen ve büyüyen dünyamızda her gün yeni ürün ve iş kolları açılmakta, ürünlerin depolanması ve sonrasında taşınması gerekmektedir. Bu ürünlerin taşınmasında ise insan gücü, hem yetersiz kalmakta hem de teknolojik gelişmelerle beraber alternatiflerine göre daha maliyetli olması sebebiyle tercih edilmemektedir.
Bu noktada devreye giren teknoloji, farklı alternatiflerle çözümler sunmakta, özellikle ambarlar, kargo firmaları ve toptancılar dâhil olmak üzere tüm sanayi kollarında işleri kolaylaştırmaktadır. Bu teknolojilerden en sık kullanılanlarından biri forkliftlerdir.
Yükleri kaldırma ve taşımada, kullanım kolaylığı, malzeme taşımada farklı ataşman seçenekleriyle çok yönlülüğü ve dar koridorlarda kullanılma olanağı forkliftlerin kullanımını her geçen gün arttırmaktadır.
Sağladığı avantajlara rağmen zaman kısıtının getirdiği hızlı davranma zorunluluğu yanında, forkliftle çalışmada stok yeri ve çalışma alanı kısıtlarıyla da karşı karşıya kalınmaktadır. Bahsi geçen kısıtlara rağmen yüksek tempodaki çalışma bu alanlarda çalışanların dikkatini azaltarak iş kazalarına yol açmaktadır.
HSE verilerine göre forklift kazaları işyerlerinde meydana gelen tüm ulaşım kazalarının dörtte bire yakın kısmını teşkil etmektedir[1]. Ölümler ve yaralanmalar çalışanların hayatlarını tehdit etmekte ve çalışma hayatlarını sekteye uğratmaktadır. Kaza, herhangi bir yaralanmaya sebep olmasa bile, forkliftlere, bina ve eklentilerine, teçhizata ve mallara ciddi hasarlara sebebiyet verebilir ki forklift kazalarında ekseriyetle bu durumla karşı karşıya kalınır.
Mevzuatımızda forkliftler İş Ekipmanlarının Kullanımında Sağlık ve Güvenlik Şartları Yönetmeliği[2] kapsamında ele alınmaktadır. Ülkemizde son yıllara kadar uygulanan tüzüklerde çok fazla ayrıntıya yer verilmekte ve gelişen teknolojiye mevzuat ayak uyduramamaktaydı, uygulanmaya başlanan yeni mevzuat yaklaşımında genel çerçevenin belirlenip aşırı detaya inilmemesi ise sahada rehberlik ve yönlendirme ihtiyacı doğurmuştur. Bu tez, ülkemizde hemen hemen tüm sanayi kollarında yaygın bir şekilde kullanılan forkliftlerle dair işverenlere ve forklift operatörlerine gerekli rehberlik ve yönlendirmeye katkı sağlamak amacıyla hazırlanmıştır.
Çalışmanın ilk kısmında forkliftlerle ilgili genel bilgilere yer verilmiştir. Forkliftlerin genel anlamda bir tanıtımı ve OSHA sınıflandırması, forklift dengesi, güvenlik kültürü, mevzuat ve standartlara bu bölümde yer verilmiştir. Gereç ve yöntemler bölümünde, çalışma yapılan işyerleri hakkında kısa bilgi, seçilen iş süreçleri ve çalışmanın hazırlanmasında kullanılan mülakatlar, yerinde gözlemler, standartlar ve mevzuat gibi araçları kapsayan gereç ve yöntemler sıralanmaktadır. Bulgular bölümünde çalışma sırasında standart, mevzuat ve işyerlerinde görülen eksiklikler ve sorunlu alanlara değinilmiştir. Tartışma kısmında bulgular literatürde yer alan referanslar eşliğinde irdelenirken, aynı zamanda bulguların çalışma hayatına yansımaları değerlendirilmiştir. Çalışma, iş hayatının düzenlenmesinde hem makro hem mikro alanda yol gösterecek önerilerle sonlanmaktadır.
2. GENEL BİLGİLER
Geçtiğimiz yıllarda forklift kullanımı birçok endüstriyel iş ve nakliye işleminde artmaya başlamıştır. Forkliftler birçok görevi yerine getirebilen esnek bir nakliye aracı olmasının yanı sıra malzeme taşımada kullanılan temel araç haline gelmiştir[3]. Ülkemizde istifleme makineleriyle ilgili olarak forklift üretimi 1970li yıllara dayanmaktadır. Günümüzde ise her sene ortalama 10 bin adet iş makinesi ve 10 bin adet de forklift üretilmekte ve satışa sunulmaktadır. İSDERin verilerine göre[4] 2012 senesi içerisinde 10 900, 2013 senesi içerisinde ise 11 000 forklift satışı gerçekleştirilmelidir.
Tablo 2.1 Yıllara Göre Forklift Satışları[4]
Forkliftler, sağladıkları avantajların yanı sıra dâhil oldukları kazalar göz önüne alındığında iş güvenliğinin önemli unsurlarından biri haline gelmektedir. İşyerlerinde hemen hemen her gün forklift kaynaklı ramak kalalar ve hafif kazalar meydana gelmektedir. Gerekli önlemler alınmadığında veya uygulanmadığında ise iş günü kayıplı kazalar ve ölümler kaçınılmaz olmaktadır.
Ülkemizde kazalar, Sosyal Güvenlik Kurumunun (SGK) belirlediği başlıklara göre sınıflandırılmaktadır. Bu başlıklar içerisinde forklift kazaları şeklinde bir ayrım mevcut olmadığı için Türkiyeye ait ve direkt olarak forklifte özel bir istatistiki veri bulunmamaktadır. Forklift kazaları genel itibariyle devrilen bir cismin altında kalarak yaralanma, motorlu taşıtın devrilmesi sonucu yaralanma, hareket eden cisimlere çarpma,
hareket eden cisimlerin arasına sıkışma ve motorlu taşıtın insana çarpması gibi başlıkların altında kendisine yer bulmuştur.
2012 SGK verilerine göre 1139 kişi devrilen bir cismin altında kalarak, 634 kişi motorlu bir aracın devrilmesi sonucu, 1006 kişi de motorlu taşıtın insana çarpması sonucu kaza geçirmiştir[5].
Bunun yanında, NIOSHun verilerine göre Amerikada her sene forklift kaynaklı kazalarda ortalama 100 ölüm ve 20 000 yaralanma meydana gelmektedir. Bu kazaların maliyeti 100 milyon dolar olarak tahmin edilmektedir[6]. Avusturalyanın 4 milyondan az nüfusa sahip Victoria eyaletinde 1985 ve 2001 yılları arasında 46 adet ölümlü forklift kazası meydana gelmiştir[7]. Kanadanın Ontario eyaletinde ise Çalışma Bakanlığının verilerine göre 1990-1995 döneminde 18 adet ölümlü kaza meydana gelmiştir[8].
Malzemelerin uygun olmayan şekilde kaldırılıp taşınmasından dolayı çok sayıda kaza meydana geldiği için operatörler, kazaların ekipmanın güvensiz veya uygunsuz kullanımının yanı sıra malzemenin uygunsuz veya güvensiz taşınmasından kaynaklanabileceğinin farkında olmalıdır[9].
Forklift kazaları tüm sektörlerde meydana gelmektedir ancak üretim sektöründe diğer sektörlere nazaran ölümlü kazalarda ciddi bir fark görülmektedir[7]. Yaya çalışanın, dar koridor ve geçiş yollarının sayıca fazlalığı ve forkliftlerin ağırlığı bu sektördeki sorunların temel nedenlerindendir[10].
Değişebilir ağırlık merkezi ve dar ize sahip oluş araç dengesini forkliftlerin temel sorunu haline getirmektedir. Diğer araç kazalarında olduğu gibi, çoğu forklift kazasında hız önemli bir faktördür. Forkliftlerin çalıştığı ortam ve seyir hızı, yaya çalışanların maruz kaldığı riskin seviyesine direkt etkide bulunmaktadır. Forklift kazalarının yaklaşık %45ine yayaların karıştığı gerçeği göz önünde bulundurularak, yayaların yakınında olduğu durumlarda forkliftlerin hızları kontrol edilmelidir[11].
